Vaqtlar o’tgan sayin OAV va ijtimoiy tarmoqlar jadal rivojlanmoqda. Misol uchun, avvallari yangiliklar faqat davlat kanallari, gazeta-jurnal, radio orqali ma’lum qilinsa, endilikda nodavlat yoki telegram kanallar, veb-saytlardan bemalol bilib olishimiz mumkin. Har qanday vaqtda xohlagan joyimizda turib, bemalol smartfonlarimiz orqali istalgan ma’lumotlardan xabardor bo’lish imkoniyatiga egamiz. Savol tug’iladi. Xo’sh, ularda ommaga taqdim etilayotgan ma’lumotlar qay darajada ishonchli?
Barchamiz yaxshi bilamizki, yashayotgan zamonimizda xohlaymizmi, yo’qmi layk, obunachilar hamda kontentga nisbatan bildiriladigan fikrlarga qaramlik, qaysidir ma’noda talab juda kuchli. Bu esa tayyorlangan axborotdan keladigan daromadning yaxshi bo’lishiga xizmat qiladi. Tarmoqlardagi gaplar, yangiliklarning yuqorida aytib o’tilgan manfaatlar uchun tarqatilgan shunchaki yolg’on xabar yoki haqiqtligini bilib olishda ularning 3ta: ilmiy, huquqiy, metodologik asoslarini aniqlash lozim. Bu 3ta asosga ega bo’lmagan gaplar yolg’on hisoblanadi.
Oddiygina telegram kanallari misolida ko’radigan bo’lsak, ularning ko’pi jurnalistikada o’qimagan, sohasi boshqa yoki og’ir ish qilmay turib, birgina telefon orqali pul topishni yaxshi biladigan kishilar tomonidan yaratilgan. Ularda beriladigan xabarlar “shok xabar”, “tezroq kiring, muhim” kabi heshteglar ostida taqdim etiladi. Ma’lumotni to’liq o’qish uchun ustiga bossangiz, boshqa telegram kanalga qo’shilish so’rovi chiqadi.
YouTube platformasida ham yolg’on xabarlarga juda ko’p duch kelamiz. “Fantastik” sarlavhalariga qiziqib videoni ko’rishni boshlashingiz bilan boshi oxiriga to’g’ri kelmaydigan ma’lumotlar chala jurnalistlar yoki blogerlar tomonidan bayon etiladi. Aksar hollarda ulardagi eng ko’p mavzu mashhur insonlarning hayoti haqida bo’ladi.
Agar veb-saytlarga yuzlanadigan bo’lsak, hozirgi kunda ataylabdan insonlarni qo’rquvga solish, omma orasida notinchlikni yuzaga keltirish maqsadida yaratilganlari bir talay. Ular yolg’on ma’lumotlarni xalqqa tez ta’sir qildigan va ishonarli tarzda piar qiladi. Shu sababli doimo ijtimoiy tarmoqlardagi gaplarning to’g’riligiga ishonch hosil qilish uchun yuqorida sanab o’tilgan 3ta asos aniqlansa, maqsadga muvofiq bo’ladi. Ma’lumot qayerdan tarqaldi? U belgilangan qonun normalariga zid emasmi? Nima sababdan bunaqa axborot tarqaldi? Mana shu jihatlarini hisobga olish kerak. Ziyoli qatlam vakillari jtimoiy tarmoqlardagi xabarlar to’g’ri yoki noto’g’riligini bilishi mumkin. Biroq oddiy xalq orasida yolg’on ma’lumotlarni shov-shuv qilish tez va juda oson.
Yaxshi xabarlar tez unutiladi. E’tibor bergan bo’lsangiz, ijtimoiy tarmoqlarda taqdim etiladigan gaplarning 90% salbiy yangiliklar va ularni o’quvchilar, ularga qiziquvchilar ko’p. Insonlarda negativlarga moyillik juda kuchli bo’lgani boiz, ijtimoiy tarmoqlarda tarqalayotgan yolg’on xabarlarning ko’payishiga bu ham bir sabab bo’ladi.
Oddiy insonlarning taqdirida qandaydir o’zgarish bo’lishi hech kimga qiziq emas. Qaysidir viloyatda moshinalar bilan baxtsiz hodisa yuz berishi yoki ko’p yomg’ir yog’ishi oqibatida kimningdir uy tomi qulab tushishi tez eskiradigan bir kunlik xabarlar. Lekin davlat ahamiyatiga molik bo’lgan shaxslar hamda butun mamlakat, boringki, butun dunyoga tegishli bo’lgan jiddiy masalalar yuzasidan yolg’on va yomon gaplar tez tarqaladi. Ko’p hollarda eng birinchi tarqalgan ma’lumot to’g’ri bo’ladi. Unga qiziquvchilar soni oshgandan so’ng, keyinchalik yolg’on gaplar xalq tili bilan aytganda “bolalaydi”. Misol uchun 2019-yilda butun dunyoga tarqalgan Covid virusi Xitoyda paydo bo’lib, karantin e’lon qilingani haqiqat bo’lsa, uning ataylabdan ixtiro qilingani, yoki virusga qarshi da’vo topildi, topilmadi degan har xil gaplar bir qarashda juda ishonarli. Ammo bu biz uchun ishonchsiz. Chunki ularning haqiqat yoki yolg’on(fake) ligi bizga noma’lum.
Axborot bozori jadal rivojlangan davrda yashayotgan ekanmiz, insonlar qo’llaridan kelganicha ma’luumot tarqatish orqasidan yaxshi daromadga ega bo’lishga intiladi. Bu jarayonda duch kelgan xabarga ko’r-ko’rona ishonib, uni yanada ommalashishiga sababchi bo’lmaslik, ongli ravishda yangilikning qay darajada rostligiga ishonch hosil qilish shart. Chunki yolg’on xabar tarqatish, jamoat orasida shov-shuv ko’tarilishiga sababchi bo’lganlarga qonunda tegishli choralar belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Milliy universiteti
Jurnalistika fakulteti
4-kurs talabasi
Pokiza Mahmudova